Stroband (Strobandt, Strubant) Henryk (Henrich, Henrych) (I) (1548–1609), burmistrz toruński.
Ur. 14 XI, był wnukiem Chrystiana (zob.), szóstym dzieckiem i najstarszym synem Jana (zob.) i Małgorzaty Esken (1515–1563). Miał sześć sióstr i sześciu braci.
Naukę rozpoczął S. w Toruniu, następnie w l. 1561–6 uczył się w gimnazjum w Świdnicy. W semestrze letnim 1566 rozpoczął naukę na uniw. we Frankfurcie nad Odrą, gdzie studiował filozofię i prawo. Dn. 16 VI 1568 immatrykulował się na uniw. w Tybindze; studiował tam prawo cywilne i kanoniczne, interesował się również historią oraz obowiązującymi w Polsce statutami i prawami prowincjonalnymi. Po dwóch latach przeniósł się do Wittenbergi, gdzie immatrykulował się 21 XI 1570 i podjął studia teologiczne; wkrótce jednak wyjechał do Strasburga i Bazylei. Planowanej podróży do Francji nie udało mu się zrealizować. Na zakończenie studiów spędził rok w Wittenberdze, po czym, najpóźniej na początku r. 1574, wrócił do Torunia.
W r. 1575 został S. wybrany na ławnika staromiejskiego. Funkcję tę sprawował przez jedenaście lat; dopiero po śmierci ojca mógł w r. 1586 zostać rajcą Torunia. Pod wpływem pedagogicznych koncepcji Jana Sturma, z którymi zapoznał się podczas studiów w Strasburgu, przystąpił do uporządkowania toruńskiego systemu oświaty, przede wszystkim przekształcenia gimnazjum miejskiego w szkołę o randze gimnazjum akademickiego. Najpóźniej w r. 1582 rada miejska zatwierdziła przedstawiony przez S-a projekt reformy. Od r. 1584 działał w Kolegium Scholarchów, instytucji zarządzającej miejską oświatą, a od r. 1587 jako protoscholarcha stał na czele Kolegium. Jednym z ważnych elementów wprowadzanej przez S-a reformy było przejęcie kontroli nad drukarnią Melchiora Neringa, któremu pomógł spłacić długi i wzbogacić zasoby typograficzne tłoczni (w zamian za to, na mocy umowy z r. 1586, uzyskał kontrolę nad wszystkimi drukami Neringa i prawo drukowania własnych zamówień za 1/3 zwykłej ceny); ułatwiło to przygotowanie reformy pod względem teoretycznym i propagandowym. W r. 1584 z drukarni tej wyszedł tom kazań J. Mathesiusa i J. Gigasa, poświęconych problematyce oświatowej pt. „Zwo Predigten von Christlichen Schulen”, poprzedzonych przedmową S-a. W r. 1585 staraniem S-a wydany został Nowy Testament, a w l. 1586–8 wydrukowano jego kosztem trzy tomy pedagogicznego periodyku pt. „Institutio Literata”. Ważnym elementem działań reformatorskich było również pozyskanie do współpracy wybitnych fachowców: Kaspra Friesego (rektora gimnazjum od r. 1584) i Ulryka Schobera.
W r. 1587 objął S. funkcję burmistrza prezydenta Torunia. Burmistrzem pozostał do końca życia; funkcję burmistrza prezydenta pełnił sześciokrotnie (w l. 1587, 1592, 1596, 1600, 1605 i 1609), również sześciokrotnie był wiceprezydentem (w l. 1588, 1589, 1593, 1597, 1601 i 1606), a pięciokrotnie burgrabią (w l. 1590, 1591, 1593, 1594 i 1609). Od końca l. osiemdziesiątych zajął się opracowaniem licznych projektów reformatorsko-kodyfikacyjnych, obejmujących ustrój miasta, strukturę społeczną jego mieszkańców, budownictwo, bezpieczeństwo, urzędy miejskie i procedury prawne; przeprowadzone w Toruniu na przełomie XVI i XVII w. reformy miejskie związane były przede wszystkim z realizacją tych propozycji. Jako burmistrz uczestniczył w lutym i marcu 1587 w warszawskim sejmie konwokacyjnym (przedstawiciele miast pruskich zajęli wówczas miejsce za biskupami, przed posłami ziemskimi), a w sierpniu t.r. w sejmie elekcyjnym. Dn. 26 X stał na czele delegacji miejskiej witającej w Łysomicach króla-elekta Zygmunta Wazę, przejeżdżającego przez Toruń w drodze ze Szwecji. T.r. na sejmiku generalnym pruskim domagał się, aby wielkie miasta pruskie zajęły należne im miejsce w polskim senacie; projekt, powtórnie wysunięty w r. 1588, spotkał się ze sprzeciwem Gdańska i Elbląga. Ponownie uczestniczył S. w powitaniu monarchy 6 VIII 1593, wręczając mu w imieniu rady klucze do miasta. T.r. na obradującym w Toruniu sejmiku pruskim powierzono S-owi kierownictwo komisji, mającej zająć się umocnieniem wałów wiślanych.
Od r. 1580 brał S. udział w pracach nad kodyfikacją i rewizją prawa chełmińskiego. Dzięki jego staraniom w r. 1584 opublikowano pochodzący z końca XIV w. zbiór starego prawa chełmińskiego „Das alte Cölmische Recht”. W listopadzie 1590 wszedł S. w skład komisji, powołanej do opracowania projektu prawa ziemskiego; zebrała się ona na pierwsze posiedzenie 23 XI t.r., jednak wobec wyjazdu części uczestników przygotowanie projektu zlecono S-owi i star. kowalewskiemu Achacemu Plemięckiemu (Plemińskiemu). S. wraz z rajcą Grzegorzem Siefertem reprezentował Toruń na sejmiku przedsejmowym generalnym w Grudziądzu 22 I 1598, a następnie wspólnie z rajcą Jakubem Koye uczestniczył w marcu i kwietniu t.r. w sejmie warszawskim, na którym nastąpiło zatwierdzenie korektury prawa pruskiego. Dn. 6 VII 1599 brał udział w sejmiku generalnym Prus Królewskich w Toruniu, na którym zatwierdzono ostateczny tekst korektury; ze względu na zawartą w niej możliwość bezpośredniej apelacji do Tryb. Kor. w Piotrkowie, z pominięciem pruskiego sejmiku generalnego, Gdańsk i Elbląg odmówiły akceptacji dokumentu, jednak S. podpisał go w imieniu Torunia. Wspólnie z podkomorzym chełmińskim Maciejem Konopackim opracował powierzoną im przez sejmik ostateczną redakcję Korektury, której tekst został t.r. wydrukowany w Toruniu pt. „Jus terrestre nobilitatis Prussiae correctum Anno Domini 1598”.
W l. osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych S. stopniowo realizował reformę gimnazjum. Zakończyło ją powołanie w r. 1594 najwyższej, jedenastej klasy gimnazjalnej zwanej supremą, jednak ostatecznie status Toruńskiego Gimnazjum Akademickiego, jako uczelni półwyższej, uregulowały dopiero ustawy szkolne z 19 VI 1600. Starając się zapewnić napływ do szkoły uzdolnionej młodzieży, skłonił S. w r. 1592 radę miejską do przyjęcia uchwały o utrzymaniu przez miasto internatu i o fundowaniu stypendiów. Współpracował z Schoberem, organizującym przy Gimnazjum bibliotekę szkolną, utworzoną na bazie dawnej biblioteki franciszkańskiej i przekazanej szkole w r. 1594 biblioteki radzieckiej. Dzięki pracom nad reformą Gimnazjum powstało w Toruniu środowisko intelektualne, skupiające najbliższych doradców S-a (Kasper Friese, Marcin Trisner, Schober). Istotną cechą tej grupy był krytyczny stosunek do luterańskiej ortodoksji oraz związki z wyznaniem reformowanym (kalwińskim); odpowiadało to również religijnym preferencjom S-a, będącego wyznawcą kalwinizmu. W sierpniu 1595 uczestniczył S. w Toruniu w synodzie luteran, kalwinistów i braci czeskich, na którym prowadzono rozmowy w sprawie zjednoczenia wyznań protestanckich. W r. 1605 zorganizował i wspólnie z seniorem Trisnerem przewodniczył w Toruniu kolejnemu synodowi; utworzono wówczas konsystorz (Kirchenamt), regulujący od strony formalnej życie religijne w mieście, a S. stanął na czele tego urzędu. Dążył do utworzenia w Toruniu protestanckiej uczelni wyższej; w tym celu w marcu 1595 na sejmie krakowskim kontaktował się z przywódcami różnowierców, a przed sejmikiem pruskim w Malborku na początku czerwca t.r. przedstawił miastom pruskim memoriał (Hrn Heinrich Strobandts Discours von Anstellung einer gemeinen Schule in Preussen Ao 1595), uzasadniający konieczność utworzenia akademii protestanckiej oraz opracowany, zapewne wspólnie z toruńskimi nauczycielami, dokładny projekt jej ustroju administracyjno-pedagogicznego (Summa capita de aperiendo novo ludo literarum). Przedstawiciele miast pruskich nie podjęli jednak wiążących decyzji, zamierzając kontynuować narady podczas spotkania w Gdańsku w grudniu t.r.
S. interesował się problemami budownictwa miejskiego. W l. 1591/2 opracował projekt modernizacji mostu na Wiśle; nie został on jednak zrealizowany. W październiku 1591, po kilkuletnich konsultacjach z przebywającymi w Gdańsku fortyfikatorami, Fryderykiem Vroomem i Antonim van Obberghenem, przedstawił koncepcję przebudowy murów obronnych Torunia i zastąpienia ich nowoczesnymi fortyfikacjami bastionowymi. Koncepcja ta okazała się zbyt śmiała; dopiero w r. 1600 podjęto przygotowania do budowy fortyfikacji, w formie ograniczonej w stosunku do pierwotnej propozycji. W r. 1598 sprawował S. zarząd nad arsenałem. Najpoważniejszym ówczesnym przedsięwzięciem budowlanym w Toruniu była rozbudowa Ratusza Staromiejskiego w l. 1602–5; powiększono go o jedno piętro, przeznaczone na bibliotekę rady, archiwum i arsenał broni lekkiej, a gdański malarz Antoni Möller na podstawie drobiazgowej instrukcji S-a ozdobił wnętrze budynku.
Prawdopodobnie z inicjatywy S-a wydana została w r. 1594 ordynacja o oczyszczaniu miasta. W r. 1600 wprowadzono nowy podział administracyjny Torunia (na 7 kwater) i jego przedmieść (na 2 kwatery). W l. 1600–1 wydano dwie ordynacje w sprawie wyboru władz miejskich (kiery), a w r. 1602 uregulowano funkcjonowanie tzw. Consilium 100 mężów (zgromadzenie trzech ordynków – rady, ław i III ordynku), zwiększając jednocześnie przedstawicielstwo III ordynku z 50 do 60 osób. Dążąc do ujednolicenia funkcjonowania władz miejskich, przeniesiono obrady ławy nowomiejskiej do Ratusza Staromiejskiego, przez co Ratusz Nowomiejski stracił swoje urzędowe funkcje, pozostając jedynie miejscem działalności gospodarczej. Dn. 24 VIII 1604 przedłożył S. radzie wilkierz dla wsi wchodzących w skład klucza bierzgłowskiego (Ordnung und Willkühre der Dorfschaften inn der Thornischen Weissel-Niederung), przewidujący m.in. konieczność powołania szkoły w każdej wsi. W r. 1605 opracował S. oparte na najnowszych wzorach holenderskich przepisy o opiece nad sierotami (Patrocinium Pupillorum oder Wäisen Ordnung auff jetzigen Zustand zu gemeinem Nutz und Wolfahrt der Königlichen Stadt Thorun gerichtet, Thorun 1605). T.r. z inicjatywy S-a ogłoszono wyciąg z przepisów urzędu kwaternego, zajmującego się m.in. zaprowiantowaniem i zaopatrzeniem miasta w wodę, ochroną przeciwpożarową oraz zarządzaniem kwaterami (Kurtzer Auszug der Quartir Ordnung nach ietziger Gelegenheit und Zustand der Königlichen Stadt Thorun angestellt). W l. 1607–9 stał na czele urzędu kwaternego. Ze S-em należy też wiązać liczne w tym okresie (szczególnie w l. 1594 i 1608) nowe statuty cechowe, wydawane wg ujednoliconego formularza, dotyczące przede wszystkim funkcjonowania cechów w mieście i obowiązków ich członków na rzecz miasta.
S. zaliczał się do toruńskiej elity intelektualnej. Był twórcą i właścicielem najznakomitszej w Toruniu biblioteki prywatnej (o profilu humanistyczno-prawniczym); część książek, przede wszystkim dzieła prawnicze, ofiarował bibliotece rady miejskiej, pozostała część trafiła po jego śmierci do zbiorów gimnazjalnych. W l. 1591, 1596 i 1597 był zarządcą należącego do Torunia klucza bierzgłowskiego i Lulkowa. Oprócz posiadłości w mieście miał majątek ziemski w postaci wsi Brzeźno (w r. 1607 musiał zwrócić przyłączone do Brzeźna przez ojca 3 łany, należące do klasztoru benedyktynek), Pruska Łąka, Rzęczkowo (przekazane w r. 1608 na rzecz Torunia); dzierżawił wieś Wielka Łąka. W dobrach tych rozwijał działalność przemysłową (papiernia w Pruskiej Łące, browary w Brzeźnie i Rzęczkowie). Wspólnie z zięciem Idzim Lichtfussem, siostrzeńcem Henrykiem Mochingerem i kupcem Jerzym Schmiedenem założył w r. 1607 spółkę kupiecką, zajmującą się organizacją produkcji i sprzedażą sukna toruńskiego (istniała do r. 1667). S. zmarł 20 XI 1609.
W małżeństwie zawartym 9 V 1574 z Katarzyną Soldau, córką kupca gdańskiego, miał S. dwanaścioro dzieci: Henryka (II) (zob.), Katarzynę (ur. po 1575), żonę rajcy grudziądzkiego Marcina Sadlowa, Benignę (po 1575 – ok. 1612), żonę ławnika Michała Rudigera, Daniela (po 1575 – ok. 1612), być może brata bliźniaka Benigny, Marcina (zm. 1585), Fryderyka (ur. po 1575), Elżbietę (po 1577–1620), żonę Lichtfussa, Annę (ur. 1580), żonę kolejno ławnika Henryka Friese, Henryka von Tiesenhausen i szlachcica kurlandzkiego Chrystiana Buttera, Chrystiana (1583–1633), od r. 1608 sekretarza króla Zygmunta III, Dorotę (ur. 1596), żonę szlachcica kurlandzkiego Hermana Benkendorfa, Jana (zm. 1638), pozostającego w służbie elektora brandenburskiego Jerzego Wilhelma, oraz Jerzego, studenta uniwersytetów we Frankfurcie, Lipsku, Lejdzie i Franeker. Bratankiem S-a był Henryk (III) Stroband (zob.).
S-owi dedykowali swoje utwory: Jan Kitelius („Carmen de causis et mirando incarnationis opere...”, [b.m.w.] 1581), Trisner („Schulpredigt Gegalten..., Thorun 1584; „Leichpredigt Aus dem XXV Capitel Genesis...”, Thorn 1586), nauczyciele szkoły toruńskiej („Orationes X quarum aliae in actu examinnis anniversarii...”, Thorunii 1594) oraz Schober („Paraenesis ad Ampliss. Senatum...”, [b.m.w.] 1596).
S. pojawia się epizodycznie w powieści Lucyny Sieciechowiczowej „Moralista i waganci” (W. 1958). Przed r. 1920 oraz w l. 1939–45 imię S-a nosiła ul. Małe Garbary na Nowym Mieście w Toruniu.
Portret z ok. r. 1580 w Ratuszu Staromiejskim w Tor., reprod. m.in. w: Rietz H., Burmistrz Henryk Stroband (1548–1609) twórca Toruńskiego Gimnazjum Akademickiego, w: Księga pamiątkowa 400-lecia Toruńskiego Gimnazjum Akademickiego, Tor. 1972 I 27; – Allg. Dt. Biogr., XXXVI 601–3; Altpreuss. Biogr., II 710; Dachnowski, Herbarz; Estreicher; Gąsiorowska M., Toruński portret mieszczański 1500–1850. Katalog, Tor. 1955 s. 49–52; Słown. Pracowników Książki Pol.; Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, Gd. 1997 IV; Toruński słownik biograficzny, Tor. 2002 III (bibliogr.); Wybitni ludzie dawnego Torunia, W.–P. 1982 s. 37–44; – Adamus M., Vitae Germanorum jureconsultorum et politicorum, Heidelbergae 1620 s. 408–26; Borzestowski M., Sprawa uchwalenia korektury pruskiej w obradach sejmiku generalnego Prus Królewskich (1580–1599), w: Studia Culmensia Historico-Juridica, Red. Z. Zdrójkowski, Tor. 1988 II 240, 243, 247, 266; Dybaś B., Burmistrz reformator. Wokół programu reformatorskiego burmistrza Henryka Strobanda, „Zap. Hist.” T. 66: 2001 z. 4 s. 29–43; tenże, Henryka Strobanda projekt organizacji „fabryki wałów” (walgebewde) w Toruniu w końcu XVI wieku, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., XXXVII s. 17–30; tenże, Początki nowożytnych fortyfikacji Torunia w świetle źródeł pisanych, „Zap. Hist.” T. 59: 1994 z. 1 s. 32–43; tenże, Strobandowska koncepcja modernizacji mostu na Wiśle w Toruniu w końcu XVI wieku, tamże T. 54: 1989 z. 2–3 s. 36, 42–53; Dzieje Torunia, Red. K. Tymieniecki, Tor. 1933; Flik J., Toruńskie portrety mieszczańskie drugiej połowy XVI wieku z Muzeum w Toruniu, Tor. 1982 s. 15–16, 70–7; Historia Torunia, Tor. 1994 II cz. 2; Kardas A., Elity władzy w Toruniu w XVII wieku. Mechanizmy kształtowania się i wymiany grup rządzących, Tor. 2004 s. 33, 45, 191; Malinowska M., Mieszczanie toruńscy – Strobandowie w XV–XVIII wieku, s. 49–51 (mszp. z r. 1996 w Arch Uniw. Mikołaja Kopernika w Tor.); Mikulski K., Przestrzeń i społeczeństwo Torunia od końca XIV do początku XVIII wieku, Tor. 1999; tenże, Unifikacja ustrojowa i centralizacja władzy w Toruniu w XV–XVIII wieku (Zarys problemów badawczych), Acta Univ. Nicolai Copernici, Historia T. 30: 1997 s. 29–40; tenże, Urzędnicy miejscy Torunia 1454–1650, Tor. 2001; Müller M. G., Zweite Reformation und städtische Autonomie im Königlichen Preußen. Danzig, Elbing und Thorn in der Epoche der Konfessionalisierung (1557–1660), Berlin 1997; Nachricht von Henrico Strobando I, II und III, „Das Gelahrte Preussen” T. 2: 1723 s. 135–66; Naworski Z., Henryk Stroband (1548–1609) i jego koncepcja opieki nad sierotami, w: Honeste vivere [...] Księga pamiątkowa ku czci Profesora Władysława Bojarskiego, Tor. 2001 s. 535–47; Puciata-Pawłowska J., Program ikonograficzny zaginionego stropu Antoniego Möllera w ratuszu toruńskim, „Zap. Hist.” T. 24: 1958–9 z. 4 s. 67–86; taż, Z dziejów stosunków artystycznych Torunia i Gdańska w XVI i XVII wieku, „Teka Kom. Hist. Sztuki” T. 1: 1959 s. 150, 156, 160, 183–5, 204, 218, 226; Rietz H., Burmistrz Henryk Stroband (1548–1609) twórca Toruńskiego Gimnazjum Akademickiego, w: Księga pamiątkowa 400-lecia Toruńskiego Gimnazjum Akademickiego, Tor. 1972 I 13–17, 20–39 (bibliogr.); Sławiński W., Toruński synod generalny protestantów 1595 roku a miasta pruskie, „Czasy Nowożytne” T. 8: 2000 s. 102, 104, 107; Tipton S., Res publica bene ordinata: Regentspiegel und Bilder vom guten Regiment. Rathausdekorationen in der Frühen Neuzeit, Hildesheim 1996 s. 427–61; Tync S., Dzieje gimnazjum toruńskiego (1568–1793), „Roczniki Tor. Nauk. Tow.” T. 34: 1927 s. 111, 129–63, 173–81, 197, 200–2, 205–15, 218–19, 223, 225–8; Woźniak M., Das Rathaus in Toruń/Thorn und sein Ausbau 1602 bis 1605, w: Rathäuser im Spätmittelalter und in der Frühen Neuzeit, Marburg 1997 s. 145–60; Zdrójkowski Z., Zarys dziejów prawa chełmińskiego 1233–1862, Tor. 1983 s. 46, 50–7; – Archiwum Komisji Prawniczej, Kr. 1938 XI; Dąbrowski S., Malowidła Antoniego Möllera w Ratuszu Toruńskim, „Zap. Tow. Nauk. w Tor.” T. 7: 1926–8 nr 6 s. 169–85; Dybaś B., Burmistrza Henryka Strobanda polemiczne rozważania o finansowaniu budowy fortyfikacji w Toruniu w końcu XVI w., w: Między Padwą a Zamościem. Studia z historii sztuki i kultury nowożytnej ofiarowane Profesorowi Jerzemu Kowalczykowi, W. 1993 s. 101–7; Miscellanea źródłowe do historii kultury i sztuki Torunia, Oprac. B. Dybaś, M. Farbiszewski, Wr. 1989; – Kartoteka Krzysztofa Mikulskiego z Tor.
Bogusław Dybaś